Wczesne objawy autyzmu u dzieci: Jak je rozpoznać? Co zrobić?

Autyzm dziecięcy to jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neurorozwojowych, które może objawiać się już w pierwszym roku życia dziecka. Mimo że w wielu przypadkach rodzice zauważają niepokojące symptomy stosunkowo wcześnie, to proces diagnostyczny bywa opóźniony – często z powodu braku wiedzy lub bagatelizowania sygnałów. Tymczasem szybka reakcja i rozpoczęcie terapii mogą realnie wpłynąć na rozwój dziecka i jego przyszłe funkcjonowanie.

W artykule przyglądamy się najwcześniejszym objawom autyzmu u dzieci – od niemowlęctwa po wiek przedszkolny. Omawiamy konkretne zachowania społeczne, komunikacyjne oraz powtarzalne schematy, które powinny skłonić rodziców do konsultacji ze specjalistą. Artykuł zawiera również praktyczne wskazówki dotyczące diagnozy, terapii oraz wsparcia, jakie oferuje system Wczesnego Wspomagania Rozwoju i placówka Fixform.

Czym jest autyzm dziecięcy?

Autyzm dziecięcy to neurorozwojowe zaburzenie ze spektrum autyzmu (ASD – ang. Autism Spectrum Disorder), które obejmuje szeroką grupę nieprawidłowości w rozwoju funkcji zarówno społecznych, komunikacyjnych, jak i poznawczych dziecka. Autyzm u dzieci ma swoje objawy zazwyczaj w ciągu pierwszych trzech lat życia, dlatego tak ważna jest prawidłowa diagnoza w tym czasie. Spektrum autyzmu u dzieci nie jest chorobą, a zaburzeniem, którego kluczową cechą jest zmienność. W związku z tym nie znajdziemy dwóch identycznych osób z ASD. Nasilenie objawów autyzmu może się znacznie różnić. Świat medycyny używa terminu „zaburzenia ze spektrum autyzmu”, które obejmuje różne warianty tego stanu, w tym klasyczny autyzm dziecięcy, zespół Aspergera czy inne formy atypowego rozwoju.

Częstotliwość diagnozowania autyzmu znacząco wzrosła na przestrzeni ostatnich dekad. Jak pisze w swoim artykule Klaudia Torchała na portalu PAP Zdrowie, w latach osiemdziesiątych zaburzenia ze spektrum autyzmu rozpoznawano jedynie u 0,05% dzieci (1 na 2000), podczas gdy współcześnie diagnozę stawia się już u około 1% populacji dziecięcej.

Ta dwudziestokrotna różnica wyraźnie wskazuje na gwałtowny wzrost liczby diagnoz ASD. Statystyki Narodowego Funduszu Zdrowia potwierdzają tę tendencję również w Polsce – liczba dzieci i młodzieży z rozpoznaniem spektrum autyzmu systematycznie wzrasta. O ile w roku 2019 orzeczenia dotyczące ASD posiadało około 57 tysięcy osób poniżej 18 roku życia, to zaledwie dwa lata później, w 2021 roku, liczba ta zwiększyła się do 74 tysięcy.

Ważną publikacją, która pokazuje skalę autyzmu u dzieci w Polsce, jest podręcznik metodyczny „Standardy przebiegu oceny funkcjonalnej oraz planowania wsparcia edukacyjno- specjalistycznego…” z 2022 roku, który wydany został przez Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Wydawnictwo KUL. Autorka jednego z rozdziałów w nim się zawierającego, Ewa Pisula szacuje, że grupa dzieci z autyzmem w naszym kraju to około 73,1 tysiąca. Oznacza to, że objawy autyzmu u dzieci występują w 1-2% populacji nieletnich, co jest bliskie danym światowym.

Autyzm dziecięcy – definicja

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) to grupa neurorozwojowych zaburzeń, które wpływają na sposób, w jaki dziecko postrzega świat, komunikuje się oraz wchodzi w relacje społeczne. W klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-5, ICD-11) autyzm traktowany jest jako spektrum – czyli rozciągłość objawów, które mogą przyjmować różną formę i nasilenie. Zaburzenia rozwojowe u dzieci z ASD mogą przejawiać się w trudnościach w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, ograniczonej mimice, opóźnionym rozwoju mowy lub specyficznych zachowania – np. powtarzalnych ruchach, uporczywym zainteresowaniu czy silnej potrzebie rutyny. Główne cechy autyzmu dziecięcego obejmują:

• Trudności w komunikacji i interakcjach społecznych – problemy z nawiązywaniem kontaktu wzrokowego, trudności w rozumieniu niewerbalnych sygnałów komunikacyjnych, ograniczone zainteresowanie rówieśnikami. 
• Ograniczone, powtarzalne wzorce zachowań i zainteresowań – stereotypowe ruchy ciała, przywiązanie do rutyny, specyficzne zainteresowania o dużej intensywności. 
• Zróżnicowane problemy sensoryczne – nadwrażliwość lub niedowrażliwość na bodźce słuchowe, wzrokowe, dotykowe czy smakowe.

fot. freepik.com

W jakim wieku ujawnia się autyzm?

Autyzm ujawnia się w różnym wieku oraz z różnym nasileniem, jednak diagnoza jest najczęściej stawiana między 2 a 5 rokiem życia dziecka. Oczywiście fakt, że taką wydano, nie jest tożsamy z pierwszymi objawami, które występują nawet i u niemowląt. Badania wskazują, że u 80–90% dzieci z ASD symptomy widoczne są przed ukończeniem 2. roku życia, choć rodzice i specjaliści często zauważają je dopiero w późniejszych etapach rozwoju. 

Niemowlęctwo (6–12 miesięcy):

• Brak kontaktu wzrokowego – dziecko nie patrzy na twarz rodzica podczas karmienia lub zabawy.
• Ograniczona reakcja na bodźce społeczne – brak uśmiechu społecznego, brak reakcji na imię.
• Nietypowa motoryka – np. sztywność ciała podczas noszenia.
• Brak gestów komunikacyjnych – np. nie wyciąga rąk, aby zostać wziętym na ręce.

Okres poniemowlęcy (12–24 miesiące):

• Opóźnienia w rozwoju mowy – brak gaworzenia (do 12 miesięcy), prostych słów (do 16 miesięcy) lub fraz (do 24 miesięcy).
• Brak dzielenia uwagi – dziecko nie wskazuje palcem na interesujące przedmioty, nie pokazuje rodzicom zabawek.
• Stereotypie ruchowe – np. machanie rękami, kręcenie przedmiotami.

Wiek przedszkolny (2–5 lat):

• Trudności w zabawie symbolicznej – brak zainteresowania udawaniem (np. „gotowaniem” w zabawkowej kuchni).
• Nadwrażliwość sensoryczna – silne reakcje na dźwięki, światło lub tekstury.
• Problemy w relacjach z rówieśnikami – izolowanie się, brak inicjowania interakcji.

Regres rozwojowy (15–24 miesiące):

• U 25–30% dzieci z ASD obserwuje się utratę wcześniej nabytych umiejętności, np.:
• Zanik słów (np. dziecko przestaje mówić „mama”).
• Zmniejszenie kontaktu wzrokowego.
• Utrata zainteresowania zabawą z rodzicami.

Dlaczego wczesna diagnoza jest kluczowa?

Wczesna diagnoza autyzmu u dziecka ma fundamentalne znaczenie dla jego przyszłego rozwoju. Im szybciej zostaną podjęte działania terapeutyczne, tym większa szansa na zminimalizowanie trudności i wsparcie dziecka w kluczowych obszarach funkcjonowania.  Wczesna interwencja oznacza, że terapia dzieci z autyzmem może odnieść większy sukces, gdyż mózg małego dziecka charakteryzuje się wysoką plastycznością. Sprawia to, że szybciej przyswaja nowe umiejętności i adaptuje się do zmian. 

Według przeglądu badań na temat ASD u dzieci przeprowadzonych przez UŚ i UPK w 2021 roku wiedza na temat wczesnych objawów autyzmu jest niska. Skutkuje to przesunięciem wieku diagnozy do około 3 roku życia. Jest to niestety zbyt późno, a terapia dzieci z autyzmem staje się trudniejsza. Dr Barbara Barteczka-Eckert dla PAP Zdrowie zauważa, że późna diagnoza pogłębia problemy emocjonalne oraz społeczne dzieci i młodzieży. Dlatego tak ważna jest rola rodziców, którzy obserwując swoją pociechę, mogą wykryć pierwsze objawy autyzmu u dziecka. Zmiana następuje jednak powolnie, a coraz większa świadomość na temat ASD u dzieci pozwala je diagnozować nawet w wieku 14 miesięcy.

Jakie są pierwsze oznaki autyzmu?

Pierwsze oznaki autyzmu są różnorodne i obejmują trudności związane z komunikacją, relacjami społecznymi, czy zachowaniami. Z racji tego, że mówimy o spektrum autyzmu u dzieci, to nie da się określić jednego wzorca, a następnie do niego odnosić ocenę stanu dziecka. Objawy autyzmu u dziecka różnią się w zależności od indywidualnych predyspozycji i mogą być widoczne już u najmłodszych. Joanna Grochowska w artykule na portalu Medonet.pl opisuje najczęstsze sygnały autyzmu u niemowląt:

„Dzieci, u których później może rozwinąć się autyzm, mają trudności z nawiązywaniem kontaktu wzrokowego, są mało zainteresowane innymi osobami, nie zwracają uwagi na twarze innych, nie dzielą uwagi… Są blade mimicznie. Ich buzia, ciało są mało ekspresyjne” medonet.pl. 

Można obserwować również trudności z posługiwaniem się gestami, czyli niemowlęta nie pokazują przedmiotów, nie przynoszą ich rodzicom oraz „sprawiają wrażenie, jakby nie słyszały”. Poniżej przedstawiamy najczęstsze sygnały alarmowe, które powinny zwrócić uwagę rodziców i opiekunów. Stanowią one punkt wyjścia do obserwacji, a następnie zasięgania pomocy u specjalistów.

Społeczne objawy autyzmu u dziecka

Problemy w interakcjach społecznych należą do najczęstszych objawów autyzmu we wczesnym dzieciństwie. Oto zachowania, które mogą sugerować, że rozwój społeczny dziecka odbiega od typowych norm:

• Brak kontaktu wzrokowego – dziecko nie patrzy w oczy podczas karmienia, przewijania czy zabawy. Kontakt wzrokowy może być krótki lub całkowicie nieobecny.
• Brak reakcji na imię – jednym z częstych sygnałów, które rodzice zauważają jako pierwsze, jest brak reakcji dziecka na swoje imię, mimo prawidłowego słuchu.
• Brak zainteresowania zabawą z innymi dziećmi – dziecko unika wspólnych aktywności, nie podejmuje prób interakcji, woli bawić się samotnie, często powtarzając te same schematy zabawy.

fot. freepik.com

Objawy komunikacyjne u dzieci z autyzmem

Zaburzenia komunikacji to nie tylko brak mowy – obejmują również gesty, mimikę oraz ton głosu. Już u niemowlaka z autyzmem mogą pojawić się oznaki trudności w tej sferze.

• Opóźniony rozwój mowy lub jej brak – dziecko nie gaworzy, nie wypowiada pojedynczych słów w odpowiednim wieku lub przestaje mówić po początkowym rozwoju językowym.
• Niezwykłe dźwięki zamiast słów – zamiast prób naśladowania mowy, dziecko może wydawać nietypowe dźwięki – piski, mruczenie, echolalię (powtarzanie słów lub zwrotów bez zrozumienia).
• Brak gestów (np. wskazywania palcem) – wskaźnikowy gest „pokazywania” pojawia się zwykle przed 12 miesiącem życia. Jego brak może świadczyć o trudnościach w komunikacji niewerbalnej.

Zachowania powtarzalne i nietypowe w autyzmie

Zachowania te mogą występować zarówno u dzieci neurotypowych, jak i w spektrum autyzmu – jednak w ASD są one intensywniejsze, bardziej sztywne i często zakłócają codzienne funkcjonowanie. 

• Kręcenie się w kółko, trzepotanie rękami – dziecko powtarza te same ruchy (np. machanie dłońmi, bujanie ciała, chodzenie na palcach), szczególnie w sytuacjach pobudzenia lub stresu.
• Silne przywiązanie do rutyn – niewielka zmiana w otoczeniu, planie dnia czy drodze do przedszkola może wywołać silny niepokój lub napad złości. Dziecko może wymagać stałej kolejności czynności (np. kąpiel zawsze przed kolacją).
• Nadwrażliwość na dźwięki, dotyk, światło – reakcje sensoryczne są często nasilone – np. dziecko zasłania uszy przy zwykłych dźwiękach (np. odkurzacz), unika dotyku, nie toleruje niektórych tkanin lub intensywnego światła.

Czerwone flagi – kiedy udać się do specjalisty?

Według kryteriów DSM-5, do postawienia diagnozy konieczne jest wykazanie utrzymujących się deficytów w dwóch obszarach:

1. Komunikacja społeczna (np. brak gestów, trudności w dialogu).
2. Stereotypowe wzorce zachowań (np. rytuały, ograniczone zainteresowania).

Niepokojące sygnały wg wieku:

• Do 12 miesięcy – brak gaworzenia, brak reakcji na imię, brak wskazywania palcem.
• Do 18 miesięcy – brak prostych słów, brak naśladowania dorosłych.
• Do 24 miesięcy – brak spontanicznej mowy, brak zabawy „na niby”.

fot. freepik.com

Jaka jest rola rodziców w przypadku autyzmu?

Rola rodziców w przypadku autyzmu jest niezmiernie istotna, bo to oni są w stanie zauważyć pierwsze objawy ASD u dziecka oraz wspierać je w terapii. Nie da się ukryć, że wczesna interwencja zwiększa skuteczność dalszych działań realizowanych przez specjalistów. Rodzice, pełniąc funkcję pierwszych obserwatorów, mogą dostrzec niepokojące sygnały już przed 2 rokiem życia. Jednak nie zawsze tak się dzieje, gdyż na drodze do diagnozy często pojawiają się wyzwania:

1. Brak znajomości norm rozwojowych – wiele objawów ASD bywa mylonych z indywidualnym tempem rozwoju.
2. Stygmatyzacja – obawa przed etykietą „inności” prowadzi do opóźniania konsultacji.
3. Błędne przekonania – tłumaczenie zachowania dziecka poprzez wskazywanie na cechy charakteru, wycofanie, spokojne usposobienie, czy bunt. Przykładem takiego podejścia jest stwierdzenie, że „chłopcy później zaczynają mówić”.

Rodzice dziecka a autyzmem powinni mieć świadomość, że ASD nie jest wyrokiem, a po prostu innym sposobem postrzegania świata. Im szybciej zostaną wdrożone działania terapeutyczne, tym większa szansa, że dziecko rozwinie swój potencjał i nawiąże satysfakcjonujące relacje z otoczeniem. Dlatego kluczowe jest, by nie lekceważyć niepokojących sygnałów, nawet jeśli otoczenie je bagatelizuje. Kolejnym istotnym krokiem jest szukanie wsparcia u specjalistów, którzy przeprowadzą diagnozę różnicową (wykluczą inne przyczyny, np. zaburzenia słuchu). Rodzice dziecka z autyzmem podczas terapii powinni:

1. Dokumentować zachowania – czyli rejestrować sposób funkcjonowania dziecka z autyzmem w domu, otoczeniu rodziny i rówieśników, co pomoże w kontakcie ze specjalistą i diagnozie. W tym celu warto:

• Prowadzić dziennik z opisem niepokojących sygnałów (np. reakcje na dźwięki, preferencje zabaw).
• Nagrywać krótkie filmy ilustrujące zachowania dziecka.

2. Szukać pomocy – jak wspomnieliśmy wcześniej fundamentalne, jest wczesne rozpoczęcie terapii dziecka z autyzmem, dlatego skorzystanie z pomocy profesjonalistów jest podstawą. Należy:

• Skonsultować się z pediatrą – nawet jeśli specjalista bagatelizuje obawy, warto nalegać na skierowanie do neurologa, psychologa lub psychiatry dziecięcego.
• Wziąć udział w diagnozie wielospecjalistycznej (zespół: logopeda, terapeuta integracji sensorycznej, pedagog).

3. Aktywnie uczestniczyć w terapii – bez zaangażowania rodziców dziecko z autyzmem niestety zatopi się jeszcze bardziej w swoim świecie i późniejsze działania będą mniej skuteczne, a zaburzenie przybierze na sile. W związku z tym rodzice powinni:

• Wdrażać zalecenia terapeutyczne w domu poprzez prowadzenie np. ćwiczeń komunikacyjnych, czy ruchowych.
• Uczestniczyć w treningach umiejętności rodzicielskich (np. program ESDM).

Co po diagnozie? Terapia dziecka autystycznego

Rozpoznanie pierwszych oznak autyzmu u dziecka to nie koniec, lecz początek drogi. Wczesna interwencja daje realną szansę na poprawę funkcjonowania dziecka, a odpowiednie wsparcie terapeutyczne i zaangażowanie najbliższego otoczenia mogą znacząco wpłynąć na rozwój umiejętności społecznych, komunikacyjnych i emocjonalnych.

Terapie w ramach Wczesnego Wspomagania Rozwoju (WWR)

W Polsce dzieci ze zdiagnozowanym zaburzeniem ze spektrum autyzmu mogą skorzystać z bezpłatnego wsparcia w ramach Wczesnego Wspomagania Rozwoju. WWR to system kompleksowej pomocy realizowany przez wykwalifikowanych specjalistów – psychologów, pedagogów, logopedów i terapeutów integracji sensorycznej. Zajęcia odbywają się indywidualnie lub w małych grupach i są dostosowane do potrzeb konkretnego dziecka.

fot. freepik.com

Jak wygląda pomoc w Fixform?

W placówce Fixform terapia dzieci ze spektrum autyzmu realizowana jest indywidualnie i dopasowana do potrzeb dziecka. Nasz zespół specjalistów prowadzi zajęcia z zakresu terapii behawioralnej, integracji sensorycznej, terapii ręki i logopedii. Kluczowe jest podejście holistyczne – pracujemy nie tylko z dzieckiem, ale także wspieramy rodziców w zrozumieniu trudności i wdrażaniu skutecznych strategii codziennego funkcjonowania. Zauważasz objawy? Umów się na konsultację w Fixform i dowiedz się, jak możesz pomóc swojemu dziecku.

Podsumowanie

Autyzm dziecięcy to nie choroba, lecz odmienny sposób funkcjonowania mózgu, który objawia się m.in. trudnościami w relacjach społecznych, komunikacji oraz powtarzalnymi schematami zachowań. Kluczową rolę w rozpoznaniu pierwszych symptomów pełnią rodzice – to oni najczęściej jako pierwsi zauważają niepokojące zmiany w zachowaniu dziecka.

Wczesna diagnoza i rozpoczęcie terapii już na etapie niemowlęctwa lub w wieku przedszkolnym znacząco zwiększają szanse na rozwój umiejętności społecznych, językowych i emocjonalnych. Jeśli zauważasz u swojego dziecka objawy, które mogą wskazywać na autyzm – nie czekaj. Zgłoś się do specjalisty i skorzystaj z dostępnych form wsparcia, takich jak terapia w Fixform czy bezpłatne zajęcia w ramach WWR. Reagując wcześnie, dajesz dziecku szansę na lepsze funkcjonowanie w przyszłości.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Po czym poznać, że dziecko ma autyzm?

Pierwsze objawy autyzmu mogą być subtelne, ale dają się zauważyć już w pierwszych miesiącach życia. Do najczęstszych należą: brak kontaktu wzrokowego, brak reakcji na imię, niechęć do kontaktów z rówieśnikami, opóźniony rozwój mowy, brak gestów (np. wskazywania), powtarzalne ruchy i silne przywiązanie do rutyn. Kluczowe jest obserwowanie dziecka w różnych sytuacjach i konsultacja ze specjalistą w przypadku niepokojących sygnałów.

Jak zachowuje się dziecko z lekkim autyzmem?

Dziecko z tzw. lekkim autyzmem (często określanym jako wysoko funkcjonujące ASD) może wykazywać trudności w kontaktach społecznych, być nadwrażliwe na bodźce (dźwięki, światło, zapachy), mieć ograniczone zainteresowania i powtarzalne zachowania. Może też mówić poprawnie, ale nie rozumieć zasad komunikacji niewerbalnej czy emocjonalnej. Objawy mogą być mniej oczywiste, dlatego często są zauważane dopiero w przedszkolu lub szkole.

Jakie są pierwsze oznaki autyzmu?

Najwcześniejsze sygnały można zauważyć już u niemowlaka – należą do nich m.in. brak uśmiechu społecznego, brak gaworzenia, unikanie kontaktu wzrokowego, brak reakcji na głos rodziców. W kolejnych miesiącach mogą pojawić się trudności w rozwoju mowy, brak gestów wskazujących (np. pokazywania palcem), brak zainteresowania zabawą z innymi dziećmi oraz zachowania powtarzalne (np. kręcenie się w kółko, machanie rękami).

Jakie są objawy autyzmu u 2-latka?

Objawy autyzmu u 2-latka mogą być zróżnicowane, ale przy odpowiedniej obserwacji można je wykryć. W przeciwieństwie do młodszych dzieci w tym wieku różnice rozwojowe są już bardziej widoczne – jeśli coś niepokoi, warto skonsultować się z psychologiem dziecięcym lub neurologopedą. U dwulatka mogą występować m.in.:

• brak lub bardzo ograniczona mowa;
• brak wskazywania palcem;
• brak naśladowania zachowań dorosłych;
• niechęć do wspólnej zabawy;
• brak reakcji na imię;
• nietypowe zainteresowania (np. obracanie kółek, układanie przedmiotów w linii);
• trudności z akceptacją zmian;

Jak zachowuje się dziecko z autyzmem w domu?

Dziecko ze spektrum autyzmu może mieć trudności z nawiązywaniem relacji nawet w najbliższym otoczeniu. Często bawi się w samotności, nie reaguje na imię, może nie inicjować kontaktu fizycznego lub wręcz go unikać. Może wykazywać silne przywiązanie do rytuałów (np. konkretnej kolejności działań), reagować bardzo silnie na hałasy, zapachy czy faktury. W wielu przypadkach obserwuje się powtarzalne ruchy, specyficzne zainteresowania oraz problemy z wyrażaniem emocji.